w
00 005
RONDOM DE KERK
HOOGFEEST
VAN PASEN
EEN PASSIE VOOR DE
PASSIE
KRUISWEG EN
KUNSTENAAR (3)
'PRWCMÏ
ST JfMONWMP/MT
l
i.
DE GÈSSELSE’ - WOENSDAG 16 APRIL 2003
PAGINA 4
4
Hoogtepunt van het jaar is het Paas
feest. Het is geen toeval dat het kort na
het begin van de lente gevierd wordt.
Ons Paasfeest vindt zijn wortels in het
joodse Paasfeest. Dit is ontstaan uit de
samensmelting van twee afzonderlijke
feesten: Pesach (Pasen) en het feest
van de ongedesemde broden.
Na de uittocht uit Egypte en de vestiging
in het beloofde land, voegde het joodse
volk het feest van de ongedesemde bro
den en het oude pesach-feest samen. Het
pesach-feest kreeg zo een nieuwe dimen
sie: het werd het verlossingsfeest van
Israël (de bevrijding van de slavernij in
Egypte).
In de evangeliën lezen we dat Jezus met
zijn leerlingen ook het joodse Paasfeest
vierde. Door de bijzondere ervaringen
van Jezus' laatste avondmaal, zijn lijden,
sterven en verrijzenis, kreeg dit feest een
christelijke dimensie. Het werd nu het
bevrijdingsfeest van de christenen die
door Christus' dood en verrijzenis verlost
zijn van de dood.
Het christelijk Paasfeest bestond al in de
eerste eeuw na Christus. De eerste eeu
wen vierde men het op dezelfde datum
als dat van het joodse Paasfeest (in de
nacht van de 14e op de 15e Nisan). Vanaf
de vierde eeuw bepaalde men het chris
telijk Paasfeest op de eerste zondag na
de 14e Nisan, omdat voor christenen de
zondag de dag bij uitstek was en is. Men
vierde toen op een dag het lijden, ster
ven en verrijzenis van Christus. Later is
het christelijk Paasfeest uiteengelegd in
de zogenaamde Paastriduüm, in drie
dagen: Witte Donderdag, Goede Vrijdag
en Pasen.
Het pesach-feest gaat terug op een oer
oud herdersfeest. Ter gelegenheid van dat
feest werd aan het begin van de lente een
lam geslacht ter ere van de vruchtbaar
heidsgod. Om de familieband te ver
sterken werd het lamsvlees in een geza
menlijke maaltijd opgegeten.
Het feest van de ongedesemde broden
was ook zo'n lentefeest, maar dan voor
landbouwers. Bij het broodbakken
gebruikte men een oud -verzuurd- stuk
je deeg om het brood te laten rijzen. Aan
het begin van de lente begon men als het
ware opnieuw en bakte men brood waar
aan geen oud deeg (zuurdesem) toege
voegd was. Zo at men dan zeven dagen
van het ongedesemde brood.
Een tegoedbon voor de hemel?
Het beeld van Christus op de koude
steen is niet zo maar uit de lucht komen
vallen. Pastoor Müskens, afkomstig uit
Groesbeek en van Duitse komaf, had
zich laten voorlichten en helpen door zijn
ambtsbroeder emerituspastoor Prinsen uit
Udenhout. Een man met kennis van zaken
over kerkelijke kunst.
Er is eerst een model van ongeveer 35
cm groot van gemaakt en na goedkeu
ring is het beeld gemaakt zoals het nu in
de kerk staat. Met steun van een familie
uit Moergestel kon hij deze bijzondere her
innering installeren in de kerk. Misschien
kon hij er veel van zijn eigen gevoel in leg
gen.
Het beeld heeft de bedoeling medelij
den op te roepen. Medelijden met
Christus die alles voor ons over had, zelfs
de dood op het kruis. In de Middeleeuwen
kon je er zelfs een aflaat bij krijgen. Een
soort tegoedbon om later in de hemel te
kunnen komen. Door de Reformatie en de
Contrareformatie is met deze praktijken
schoon schip gemaakt. Er stond name
lijk nergens in het Evangelie een verwij
zing naar deze zitpauze. En het had ook
weinig gescheeld of door de zuivering van
de hele beelden- en heiligencultus (elke
plaats had zo ongeveer zijn eigen heili
ge of devotie) was “Christus op de koude
steen" helemaal verdwenen. Door de
grote kerkzuiveraars uit de late middel
eeuwen is slechts de officiële Lijdens
weg uitgebeeld. In de Spaanstalige lan
den zul je dan ook zelden of nooit dit
beeld tegen komen. In de mysteriespe
len of passiespelen (een vorm van
geloofsopvoeding toen er nog geen video
en TV was) was er in de Middeleeuwen
voor “Christus op de koude steen” wel
plaats gemaakt. Waarschijnlijk komt daar
de beeltenis vandaan. In meerdere
Oudnederlandse geschriften komt de ver
wijzing naar 'den kolden steen' voor en
vreemd genoeg is die naam in het
Nederlandstalig gebied, in het Duits en
Engels zo bewaard gebleven.
Door de eerste beeldenstorm zijn veel
beelden verdwenen. In Noord Brabant
zijn er nog verschillende te vinden in ker
ken in Hilvarenbeek, Eindhoven, Huij-
bergen, Uden, Megen, 's-Hertogenbosch,
St. Oedenrode, Reusel, Velp. Tijdens de
tweede beeldenstorm, in het begin van
de zestiger jaren, is het beeld misschien
met het oud vuil mee gegaan, naar de
antiquair gebracht of als stoepkrijt
gebruikt. Maar Moergestel heeft een uniek
beeld, met een uniek model erbij.
De kunstenaar bekend
Het was de pastoor van Middelbeers die
in 1903 de bisschop om toestemming
vroeg om, zoals Moergestel had gedaan,
Bogaerts zijn kruisweg te laten maken. Op
een van de staties van onze kruisweg
zien we ook vaag de initialen staan van
de kunstenaar: HB - Henricus of Henri
Bogaerts.
Bogaerts en onze kruisweg
Het bedrijf werd voortgezet door de zonen
Emile, Henri (geboren in 1877) en Louis.
Henri overleed in 1933. In dat zelfde jaar
werd het bedrijf beëindigd.
Het is moeilijk vast te stellen op wiens
naam de kruisweg van Moergestel moet
worden gezet. De signering H.B. kan
zowel slaan op Henri senior als junior.
Evenzeer kan niet worden uitgesloten
dat alle doeken die het bedrijf verlieten
met HB gesigneerd werden. De betrok
kenheid van Henri senior mag niet groot
worden geacht, omdat deze in de laat
ste jaren van zijn leven een meer advi
serende en ondersteunende rol in het
bedrijf had..
ste laag gebruik is gemaakt van een
gedrukte sjabloon weten we niet. De
Stichting Kerkelijk Kunstbezit meldt dat
de firma 'Peinture Bogaerts' bekend is om
haar lage kwaliteit en haar grote pro
ductie.
Enerzijds is het jammer dat onze kruis
weg niet het originele product is van een
(liefst gerenommeerde) kunstschilder.
Anderzijds zien we nog steeds prachti
ge, zeer aansprekende doeken, die
inmiddels 100 jaar oud zijn. Behalve dat
ze ons doen herinneren aan het lijden en
sterven van Jezus, stralen ze ook nog de
glorie uit van een unieke Brabander, een
geniaal vakman, die met name de ker
kelijke kunst voor vele kerken betaalbaar
maakte en aldus dichterbij haalde voor
duizenden gelovigen.
Noud Vriens, Ad Wolfs
vinding: 'Peinture Bogaerts', waaropJrij
patent verkreeg. Prenten volgens dit
procédé zagen er niet als drukwerk uit;
op het eerste gezicht kon men zich niet
voorstellen dat ze gedrukt waren. Het
leek schilderwerk.
Het procédé hield in feite een reproductie
techniek in, die niet alleen een schilde
rij weergeeft in tekening en kleur, maar
ook het oppervlak van het origineel
kopieerde. Het effect was verbluffend.
Het werd nu ook voor mensen met een
minder dikke portemonnee mogelijk hun
familie in schilderijvorm te laten vastleg
gen.
In 1877 begonnen Parijse drukkers pas
met lichtdruktechnieken in één kleur op
doek van 10x10 cm. Bogaerts drukte in
verschillende kleuren op doek van 60x40
cm., allemaal prachtig van kleurzetting.
Begrijpelijkerwijs gaf deze techniek hem
een enorme voorsprong. Het was de stap
naar seriematig reproduceren. Zijn bedrijf
bloeide.
Door onvoldoende zakelijk inzicht raak
te hij in financiële problemen. Bogaerts
moest zijn 'Katholieke Illustratie' en ande
re bladen loslaten. In 1884 werd hij fail
liet verklaard.
Na onder andere enkele jaren in Londen
te hebben doorgebracht vestigde Henri
in 1891 zijn Kunstinrichting 'Peinture
Bogaerts’ in Boxtel. Het gezin woonde in
villa Tonny aan de Stationsstraat 105. Hij
overleed in 1902. Na zijn dood werd het
bedrijf voortgezet door zijn zoons.
Is onze kruisweg een gedrukte repro
ductie of een geschilderd kopie?
Specialisten hebben geconstateerd dat
het een geschilderd kopie is. Of-om het
schilderen te vergemakkelijken - als eer-
Over Christus op de koude steen: een
middeleeuwse devotie in de kerk St. Jans
Onthoofding. Houdbaar en inspirerend tot
op vandaag!
Elk jaar wordt in de tijd voor Pasen, de
Goede Week, in de kerk van Moergestel
een beeld in het middelpunt van de
belangstelling geplaatst: het beeld van
'Christus op de koude steen'. Voormalig
pastoor Herman van den Broek vertelde
mij dat hij het beeld dan een mantel om
deed. Dan was het goed te gebruiken in
zijn preek en in de lijdensmeditaties. Een
gebruiksbeeld zou je het kunnen noe
men. En zo is het beeld ook bedoeld.
Op 1 augustus 1971 werd het door pas
toor Müskens in de kerk geplaatst. Het is
een beeld dat is gemaakt door de Duitse
beeldhouwer Otto Kraml en het is
beschilderd ofwel gepolychromeerd door
Rudolf Hoffman.
In twee eerdere artikelen hebben we u het
eerste resultaat gemeld van de zoektocht
naar de kunstenaar die onze kruisweg
vervaardigde, de opdrachtgever en het
jaar waarin dit plaatsvond.
Pastoor van Rijckevorsel van Kessel was
degene die uit zijn privé-middelen 700 gul
den fourneerde als gift voor van zijn eigen
priesterjubileum in 1902. De zoektocht
naar de kunstenaar had nog geen resul
taat. Wel werd ontdekt dat er in Brabant
verschillende kruiswegen zijn die nage
noeg gelijk zijn aan die van Moergestel,
zoals in Middelbeers, Grave en Veld
hoven, zodat er sprake moet zijn geweest
van kopiëren.
Redactie: Ton van Elsdingen
Hans Festen
'X Jo van Os
Ireen Stieger
U Peter Verheijen
HI Ad Wolfs
11 Harry van Boxtel
Restaurateur Van Erp aan het werk.
H. Bogaerts staat dus aan de wieg van
onze kruisweg, wat in eerste instantie niet
hoeft te betekenen dat hij de schilder
ervan was. Straks zal u deze cryptische
zin duidelijk worden.
Henri Bogaerts (1841-1902) was een zeer
talentvolle man en vooral een rusteloze uit
vinder. In 1867 zette hij de bekende
'Katholieke Illustratie' en kort daarna 'Het
Huisgezin' op. Hij hoort thuis in de rij van
zijn grote tijdgenoten Nijhoff, Sijthoff en
andere drukkers en uitgevers. Hij was
een uiterst creatief en artistiek drukker.
Bogaerts vestigde zich ook in Maastricht
en Brussel, waarna een onafzienbare rij
van nieuwe weekbladen en andere uit
gaven het leven zag, waaronder 'De
Nieuwe Limburger', 'De Belgische Illus
tratie' en andere.
Inmiddels deed hij een spraakmakende
Wat betekent het beeld van Christus op
de koude steen?
Hoewel het beeld in 1971 is gemaakt, is
het typisch dat zo'n beeltenis nu in de kerk
staat. Vlak na de Tweede Wereldoorlog
zijn er een paar beelden meer gemaakt
o.a. in de St. Petrus Banden in Eindhoven.
Maar bijna alle beelden uit Noord Brabant
en Limburg zijn van veel vroegere datum.
Ze zijn gemaakt in de late Middeleeuwen.
Zo rond 1475 tot 1525.
Het toont Jezus, wachtend op zijn krui
siging, op een steen of muurtje. Door de
toevoeging van de staf (lisdodde) wordt
verwezen naar het moment dat Jezus
bespot wordt na zijn geseling en als zoge
naamde Koning der Joden wordt aan
gekleed door de soldaten. Het model
dat in de parochie bewaard is gebleven
(en dat is echt uniek!laat zien dat Jezus
met gebonden handen zit te wachten. Dat
past bij het moment voor de kruisiging,
wanneer Jezus van zijn bovenkleed is
beroofd. De lisdodde is in het definitie
ve beeld toegevoegd.
In de Middeleeuwen was er in West
Europa een sterke devotie voor de lij
dende Christus. Allerlei momenten van
zijn lijdensweg vinden we terug in schil
deringen en beelden. Maar niet alleen in
West Europa. Inmiddels heb ik beelden
opgespoord in Latijns Amerika. Sommige
auteurs hebben gemeend dat dit beeld
typisch bij de donkere Middeleeuwen
hoort. Een trieste tijd waarin de oproep
tot devotie voor de lijdende Christus de
mensen bewust maakte van de ernst van
alle rampspoed. In het arme deel van
Polen is de devotie nu nog zeer levendig.
Dat zou er op kunnen wijzen dat het iets
met beleefde ellende en armoede te
maken heeft. Op sommige plaatsen in
Frankrijk is het beeld ook als “Christus van
de armen” bekend.
