1»
De geschiedenis
van de mirliton
en de mirlitonfanfare
25e VRIJMARKT
Regio-
kampioerischappen
Touwtrekken
Midden-Brabant
KPJ Moergestel
I
Uit de brochure die ter gelegenheid
van het mirlitonconcours in
Moergestel verschijnt
en die op 6 september te koop is.
Muziekvereniging Prinses Juliana
organiseert
Stichting Vluchtelingenwerk
Bestuursleden
gezocht
Van de middeleeuwse ’ui-fluit’ tot de
’Fanfare van de Armen’
ar
T'.y
«r-
PAGINA 9
MOERGESTEL-NIEUWS’ - WOENSDAG 2 SEPTEMBER 1998
De groep uit het Belgische Wetteren met de twee reuzen. a.s. Zondag te zien in Moergestel.
dat ze dacht dat men zich daarom noodge
dwongen van namaakinstrumenten moest be
dienen. Ocharm, die Bossche Kikvorschen...
Op zondag 13 september aanstaande organi
seert muziekvereniging ‘Prinses Juliana’ haar
jaarlijkse vrijmarkt. De levendige, bekende en
daardoor altijd druk bezochte markt wordt dit
jaar voor de 25ste maal georganiseerd. De
markt vindt plaats op het Sint Jansplein en
is open van 10.00 tot 16.00 uur.
lijkt aannemelijk dat met behulp van deze na-
maak-instrumenten al in de middeleeuwen
’schertsmuziek’ door ’schertsgroepen’ a la de
mirlitonfanfares is gemaakt. Het voor zover
bekend oudste, gedocumenteerde voorbeeld
daarvan is van een meer recente datum en be
treft het ontstaan van het ’houten muziek’ uit
het Vlaamse Wetteren. Deze mirlitonfanfare is
rond 1870 opgericht, bestaat nog steeds en is
op 6 september een speciale gast op het con
cours in Moergestel. Een paar van de allereerste
instrumenten heeft de groep nog in zijn bezit.
Deze worden mee naar Moergestel gebracht.
De membraan is gemaakt van gedroogde darm.
Midden-Brabant
De oprichters van de oudste mirlitonfanfare
van Nederland, De Kikvorschen uit Den
Bosch, hebben zich vermoedelijk laten inspire
ren door de toentertijd bekende komieken-
groep ’De Fratellini’s’. Deze naam lijkt niet
voor niets behoorlijk Italiaans te klinken, aan
gezien in dat land in die dagen ook mirli-
tongroepen bestonden. Overigens zal uit het
artikel dat in deze brochure aan De Kikvor
schen is gewijd, blijken dat het merendeel van
de muzikanten tegenwoordig echte instrumen
ten gebruikt. Uit historische overwegingen is
een beperkt aantal mirlitons in de groep opge
nomen. Van De Kikvorsen uit Liempde kan
ongeveer hetzelfde verhaal worden verteld.
Een en ander betekent dat Nederland nog
slechts drie volledig originele mirlitonfanfa
res rijk is: De Klomp uit Moergestel (de
oudste van de drie), Wij Maken Het Zelf uit
Oisterwijk en De Natuurvrienden uit Til
burg.
Deze drie plaatsen liggen vlak bij elkaar in
Midden-Brabant. Voor de ’concentratie’ van
mirlitonfanfares in deze regio is een histori
sche verklaring te geven. In de twintiger en
dertiger jaren stond een stel Tilburgse markt
kooplieden op de markt in Den Bosch. Zij
maakten daar kennis met De Kikvorschen en
raakten daarvan zo begeesterd dat door hen in
1930 ook een mirlitonfanfare werd opgericht
onder de naam De Blauwe Kielen. Deze naam
sloeg op de kleding, bestaande uit een blauw
kieltje, een bonte zakdoek en een boerenpetje.
Daaruit blijkt dat het Bossche voorbeeld niet
klakkeloos werd nageaapt. De Bosschenaren
namelijk droegen het zondagse pak van de boe
ren uit De Meierij van rond 1900.
De Klomp uit Moergestel kleedt zich exact
hetzelfde als de Tilburgers. Vreemd is dat
niet. Het is aannemelijk dat de Moergestelse
initiatiefnemers hun idee in Tilburg hebben
opgedaan. Op hun beurt strekten de Moer-
gestelnaren de Oisterwijkers weer tot voor
beeld. Uit een afsplitsing van Wij Maken Het
Zelf uit Oisterwijk zijn de huidige Tilburgse
Natuurvrienden ontstaan.
En zo is de Midden-Brabantse cirkel rond van
wat in de jaren dertig in Tilburg en omgeving
bekend stond als de ’Fanfares van de armen’.
Doordat geen gebruik werd gemaakt van dure
échte instrumenten en doordat men geen noot
muziek hoefde te kennen, was de mirlitonfan
fare bij uitstek een bron van vermaak voor
mensen die weinig of geen geld hadden. Juist
in die tijd was dat van belang doordat de Cri
sisjaren zoveel werklozen telden. Het feno
meen van de Fanfares van de armen bleef ove
rigens niet beperkt tot Tilburg en omgeving.
Ook in andere delen van Nederland en in
Vlaanderen hebben ze bestaan. De meeste zijn
in de oorlog of vlak daarna verdwenen.
Hoe gewoontjes de groepen ook waren, dat wil
de zeker niet zeggen dat ze niet tot mooie pres
taties in staat waren. De Blauwe Kielen uit Til
burg namen tijdens carnaval 1931 deel aan een
carnavalswedstrijd voor mirlitongroepen in
Antwerpen. Men won daar eventjes een vaan
del. Zo trots was het gemeentebestuur op de
verrichtingen van dit allereenvoudigste gezel
schap dat het van het station werd afgehaald
door Jan van Rijzewijk, wethouder en lid van
de Tweede Kamer.
’Houten muziek’
De meest bekende ’mirliton’ is ongetwijfeld de
kam met het vloeitje, dat iedereen in de kin
derjaren wel eens heeft gemaakt. Door tegen
het sigarettenpapiertje aan te brommen, te zoe
men of te neuriën, ontstaat een heel typisch
geluid dat ook zo kenmerkend is voor de mir
liton of de kazoo. De membraan vibreert met
de geluidstrillingen mee en geeft de enigszins
nasale klankkarakteristiek.
De mirliton wordt gerekend tot de ’membra-
nofonen’, hoewel het geen muziekinstru
ment in de strikte zin is. Dat was volgens de
populaire versie van de ontstaansgeschiede
nis de reden waarom de Bossche Kikvor
schen in 1927 een muziekgroep formeerden
waarvan de leden nagemaakte instrumenten
met mirlitons bespeelden.
De Bossche gemeenteraad verbood de carna
valsprins met levende muziek in te halen. De
mirlitonfanfare moest men wel toelaten omdat
een mirliton geen officieel instrument is.
Een paar exemplaren van de ’Eunuch-fluit’ zijn
bewaard gebleven. Deze zijn destijds al uitge
voerd om net-echt te lijken, precies zoals de
instrumenten van de hedendaagse mirliton
fanfares. Sommige van deze oude fluiten heb
ben om die reden gaatjes voor de vingers. Het
In het weekend van 19 en 20 september is
het weer zover. Dan organiseert KPJ Moer
gestel voor de 15de keer het touwtrekweek-
end.
Dit jaar is het, vanwege het jubileum, in een
ander jasje gestoken.
Jawel, deze keer zijn de echte kampioen
schappen van Midden-Brabant naar Moer
gestel gehaald.
We starten op zaterdagavond 19 september met
een feestavond. Niemand minder dan de Ha
venzangers zullen er een spetterend optreden
verzorgen. Natuurlijk m.m.v. Radio Fantasy.
En niet te vergeten: van 20.30 tot 21.30 uur is
er Happy Hour.
Zondag 20 september starten vanaf12.00 uur
“de regiokampioenschappen TOUWTREK
KEN Midden-Brabant”. Teams bestaande uit
6 touwtrekkers of 6 touwtreksters en 1 coach
kunnen zich nog opgeven bij Jan van Korven
tel. 513 3460.
Henk Wijngaard komt traditiegetrouw het
weekend afsluiten met een kei-gezellig optre
den. Voor de kleintjes is er een zandbak aanwe
zig en kunnen ze geschminckt worden.
Dit alles zal plaatsvinden in de feesttent aan de
Heuvelstraat in Moergestel.
Dus: Tot ziens bij KPJ Moergestel!
Een zeer oud instrument
Het gebruik van namaakinstrumenten waarin
of waarachter de mirlitons zijn verborgen is het
belangrijkste kenmerk van deze fanfares. De
jubilerende De Klomp uit Moergestel bijvoor
beeld bedient zich van gefiguurzaagde trom
petten, saxofoons, pistons, baritons en schuif-
trombones. De instrumenten van de Natuur
vrienden uit Tilburg zien er veel echter uit,
hoewel ze zijn gemaakt van onder meer pvc-
electriciteitsbuizen en van die grote pepermo
lens die in bistro’s wel eens op tafel worden
gezet.
Elke fanfare heeft verder als vast instrumen
tarium een grote trom en een paar kleinere,
een paar bekkens en een accordeon. Vooral
dat laatste instrument is zeer belangrijk. De
muzieklijn wordt ermee uitgezet. Secretaris
Riet van Oijen-Onasse van Mirlitonfanfare
’Wij Maken Het Zelf’ uit Oisterwijk zegt
zelfs: “De accordeonist is het belangrijkste
van het hele gebeuren. Zonder accordeonist
geen repetities en geen optredens.”
De mirliton, ook wel kazoo genoemd en als
zodanig bekend van de bluesmuziek, heeft zeer
vroege voorlopers gekend in verschillende we
relddelen. Verschillende Oost-Aziatische flui
ten zijn gebaseerd op de mirliton. Natuurvol
keren, in het bijzonder in Afrika, gebruikten
of gebruiken het instrument in religieuze of in
magische rituelen.
Een bekende toepassing van het principe
van de mirliton is de marimba, een xylofoon
achtig slaginstrument. Dit instrument kent
in Afrika een groot verspreidingsgebied. De
slaven brachten het mee naar Zuid-Ameri-
ka. Onder elke toets van de marimba is een
kalebas aangebracht met daarin een mem
braan van organisch weefsel. De kalebassen
versterken de resonantie.
Andere instrumenten die met behulp van
membranen werken zijn de Chinese ti-tzu-fluit
en de Indiaase nyastaranga, een bronzen
trompet. De oudst bekende mirlitoninstru-
menten uit Europa dateren van de middeleeu
wen. Een bijzondere was de ’Eunuch-fluit’
waaraan men het kenmerkende kazoo-geluid
ontlokte met behulp van een membraan dat
was gemaakt van het taaie velletje van een ui.
Dit type werd daarom ook wel ’uifluit’ ge
noemd. Andere materialen die voor de mem
braan werden gebruikt zijn zijde, perkament
en het omhulsel van het zakje waarin spinnen
hun eieren leggen. Voor mirlitoninstrumenten
zijn zélfs muziekstukken geschreven, zoals
door Marsenne in 1636.
Stichting Vluchtelingenwerk Oisterwijk en
Moergestel heeft zich met name tot doel ge
steld het geestelijke en maatschappelijk wel
zijn van vluchtelingen en asielzoekers te be
vorderen in de gemeente Oisterwijk (daaron
der begrepen de kernen Moergestel en Heuke-
lom) door activiteiten te ontwikkelen ter be
vordering van hun sociale en economische zelf
standigheid. De belangrijkste activiteiten in
dit verband zijn:
- de opvang en integratie van vluchtelingen en
andere nieuwkomers;
- de begeleiding van in de gemeente gehuis
veste vluchtelingen zonder verblijfsstatus;
- vergroten van het draagvlak binnen de loka
le samenleving voor de opvang en integratie
van vluchtelingen en nieuwkomers.
Voor het uitvoeren van de taak ’opvang en in
tegratie’, alsmede voor ondersteuning van het
bestuur en verzorgen van de administratie,
maakt Vluchtelingenwerk gebruik van de
diensten van Stichting De Twern, afdeling
Oisterwijk. Het uitvoerende werk is in handen
van beroepskrachten, stagiair(e)s en vrijwilli
gers. Het actieve klantenbestand omvat ruim
150 personen.
Het bestuur bestaat momenteel uit vijf perso
nen. Drie van hen, mevr. I. de Vries (kern
Moergestel), dhr. A. Graafmans en dhr. L. Edel
(kern Oisterwijk), hebben aangegeven hun
werkzaamheden voor Vluchtelingenwerk, na
meerdere jaren, te willen beëindigen om per
soonlijke redenen. Om die reden is Stichting
Vluchtelingenwerk Oisterwijk en Moergestel
op zoek naar mensen die het bestuur willen
versterken. Eén van de vacatures betreft de
functie van penningmeester.
De taken van het bestuur richten zich met
name op de beleidsmatige kant van het werk,
op het onderhandelen met de lokale overheid
en op de draagvlakvergroting door het organi
seren van voorlichtingsactiviteiten. Het be
stuur vergadert doorgaans circa achtmaal per
jaar.
Bestuursleden ontvangen voor hun werk geen
beloning. Uiteraard kunnen wel afspraken ge
maakt worden met betrekking tot het vergoe
den van gemaakte onkosten. Er is een aanspra
kelijkheidsverzekering van kracht voor alle
medewerkers van Vluchtelingenwerk. Tevens
is er een uitgebreid programma van cursussen
van Vluchtelingenwerk Nederland, waarvan
ook bestuursleden gebruik kunnen maken.
Belangstellenden kunnen voorinformatie con
tact opnemen met de voorzitter van Stichting
Vluchtelingenwerk Oisterwijk en Moergestel,
dhr. A. van Bemmel, tel. 528 3188.
Schriftelijke reacties kunnen gericht worden
aan: het bestuur van Stichting Vluchtelin
genwerk Oisterwijk en Moergestel, Kerk
plein 28, 5061 EB Oisterwijk.
Bernard Passier, directeur van de gelijkna
mige muziekzaak en conservator van het
Muziekinstrumentenmakers Museum, bei
de aan de Veldhovenring te Tilburg, verkoopt
ze nog volop: de mirlitons. Van Dale vertelt
van de mirliton dat het een Frans woord is
voor een rieten kinderfluitje dat met een
vliesje is afgesloten. En inderdaad, Passier’s
grootste groep mirlitonklanten bestaat uit
kinderen die met dit instrumentje feestjes
opvrolijken. Om die redenen kopen volwas
senen ze trouwens ook. Speciaal voor feest-
doeleinden zijn de mirlitons geinig vorm
gegeven. Gemaakt van kunststof of metaal
zijn ze verkrijgbaar in de vorm van uiteenlo
pende muziekinstrumenten. Passier en ook
het Oosterhouts Speelgoedmusuem hebben
zoveel verschillende mirlitons beschikbaar
dat er een leuke tentoonstelling van zou kun
nen worden ingericht.
Naast de kinderen en de volwassenen onder
scheidt Passier nog een tweede groep mirliton-
kopers, de mirlitonfanfares. Een grote omzet
haalt hij daar niet mee, want veel van deze fan
fares zijn er niet meer. In Moergestel treden er
op 6 september zes op, vijf uit Nederland en
één uit Vlaanderen. De organisatie van dit eer
ste mirlitonconcours heeft in de voorbereiding
oproepen geplaatst in onder andere Belgische
en Nederlandse muziekbladen. Deze speur
tocht heeft deze zes groepen opgeleverd. Met
aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid
kan worden aangenomen dat er in de Lage
Landen niet meer mirlitonfanfares bestaan.
Met recht en reden spreekt voorzitter Jan van
Elderen van De Klomp uit Moergestel dan ook
over een uniek evenement.
Dun gezaaid
Wel zijn er muziekgroepen als Folkcom uit
Wageningen, gespecialeerd in Nederlandse
historische volksmuziek, die bij sommige
nummers mirlitons gebruiken. “Als afwisse
ling van onze muziek, die verder gemaakt
wordt op accordeon, gitaar, fluiten, trom en
meerstemmige zang”, aldus Laurens van der
Zee van Folkcom. Als een terzijde merkt hij
op dat een muziekgroep uit Venray recent een
paar mirlitons bij hem heeft aangeschaft. Hoe
interessant ook, mirlitonfanfares zijn het niet.
Ook buiten Nederland en Vlaanderen zijn ze
zeer dun gezaaid. De schaarse literatuur die
over dit fenomeen bestaat, geeft geen buiten
landse voorbeelden.
Een belangrijke informatiebron in deze is se
cretaris Leo Glaudemans van De Kikvor
schen uit Den Bosch. Deze groep is opge
richt in 1927 en is daarmee de oudste mirli
tonfanfare van Nederland. Waar het gaat om
optredens in het buitenland hebben De Kik
vorschen een lange staat van dienst. Veel lan
den in Europa zijn bezocht, benevens Cana
da en Israël.
Slechts één keer ontmoetten De Kikvorschen
soortgenoten, in Zwitserland. Een aardige
anekdote speelt zich ook af in dat land. Een
Zwitserse dame, aldus Glaudemans, meende
serieus dat de Bossche groep zo armlastig was
