Toon Jans:
Moergestelnaar in hart en nieren!
I
>1
S;l
Wlhl
I
I Is
k
Interessante ontmoetingen (1)
I
k-
Nooit ontgonnen
Schooltijd
’As ge de Gèsselse biest nie gedronken het, dan val ’t nie mee om unne
Gèsselse te worre’! Het is één van de vele smeuïge uitspraken van een
markante persoonlijkheid: Toon Jans. Thans 72 jaar, geboren en geto
gen op Beekersberg te Moergestel.
De boerderij van de familie Jans (kinderen Jans) ligt plm. 6 km. buiten
het centrum van Moergestel, in de nabijheid van de Viskuil, precies vóór
bungalowpark ’De Stille Wille
De kinderen Jans
I
Grenspaal
T* 7
•i*
’MOERGESTEL-NIEUWS’ - WOENSDAG 22 SEPTEMBER 1993
0
PAGINA 11
Toon Jans en Jan en Piet Bierkens bij de grenspaal in het bos.
G. Kuijpers
Toon samen met Piet Bierkens bij de manege in de voortuin.
Adriana van Gemert uit Wijchen. Uit dit huwe
lijk zijn acht kinderen geboren, waarvan er nu
nog zes in leven zijn. Op dit moment wonen vier
ongehuwde kinderen op de boerderij.
’Vee hebben we op dit moment niet meer. Alleen
nog ’n slechtziende hond van 16 jaar, een kat, een
konijn en ’n paar kippen. Vroeger hadden we
koeien, ’n paard, kippen, fok- en mestvarkens.
Als we op de koeien wat verdienden, gaven we
dat soms op de varkens weer toe, of net anders
om’.
’We maakten zelf boter en we gingen met eieren
Met ingang van dit nummer starten we
een nieuwe serie die u van tijd tot tijd
in deze kolommen zult aantreffen.
Het betreft een verhalenreeks over
’zomaar’ mensen uit ons dorp die om
een of andere reden bekend of mar
kant zijn, of juist weer niet...
In deze eerste aflevering neemt onze
medewerker Gerard Kuijpers u mee
naar de familie Jans op Beekersberg.
Aan het woord komt vooral Toon: bij
iedereen waarschijnlijk het meest be
kend vanwege zijn vroegere werk als
smid bij Jan van Gooi aan de Kerk
straat.
-k*^
Toon zegt dat hij ongeveer acht jaar was toen hij
voor het eerst de grote stap maakte naar de le
klas. De school stond toen nog tegenover schoen
fabriek van Gils aan de Schoolstraat: liefst vijf
kwartier gaans (te voet dus!) vanaf Beekersberg.
Toon kwam in de klas bij meester Grijsbach, de
zoon van de postbode. De leerplicht bestond toen
al maar volgens Toon verviel die plicht voor de
kinderen Jans als de weg te slecht was door
sneeuw, ijs of modder en de gemeente of de bur
gemeester had dan niet voor vervoer gezorgd.
Het gebeurde tussen Kerstmis en Pasen dan ook
regelmatig dat er verschéidene weken op de Bee
kersberg werd gebleven. Toch werd er flink ge
leerd, want de kinderen kregen veel huiswerk. Ze
hadden thuis zelfs de beschiking over het beken
de leesbord: aap... noot... mies... en de jongere
kinderen konden vaak al lezen voordat ze de
school ook maar ooit hadden gezien...
Ook werden ze door vader wel eens met de
transportfiets naar school gebracht. Niet over
het fietspad, want dat was het eigenlijk niet,
maar door het smalle karrespoor met langs de
kanten veel struikheide en pijpestrootje. ’Bij
nat weer waren we dikwijls tot aan de broeks
band nat’, zegt Toon.
Een leuke herinering op school was als je op tijd
je haar liet knippen, dan kreeg je een griffel’. Dat
knippen dat stelde echter eigenlijk niet zoveel
voor volgens Toon. ’Dat ging heel ’hendig’: voor
op d’n bol een klein kuifje en de rest kaal!’ Het
leren thuis gebeurde ’s-avonds natuurlijk met het
licht van de olielamp (’We hebben pas in 1956
elektriciteit gekregen; waterleiding pas in 1965’).
Toon is tot bijna z’n 15e jaar naar de school ge
gaan. ’Ik ha zat geleerd, ’t was genoeg!’
Later heeft hij zowat 15 jaar gewerkt bij
dorpssmid Jan van Gooi in de Kerkstraat. Je
kunt niet alle anekdotes vertellen die Toon er
meemaakte, maar één ervan kan ik toch niet la
ten om te vertellen.
Toon zegt dat hij ’gezien heeft’ dat een collega
knecht op ’n keer ’n muntstuk op het smidsvuur
heeft heetgemaakt en op het trottoir heeft gelegd.
De man wist dat er iemand zou passeren die niets
het liggen en zo gebeurde het dat de betreffende
persoon zich bukte... Hij trok zijn hand echter
schielijk terug en hij vervolgde zijn weg zelfs
vlugger dan voor de warme vondst...
’Maar’, zegt Toon, ’dat is allemaal lang vervlo
gen tijd. Tegenwoordig is alles anders. We le
ven in een tijd van TV en computers en we heb
ben geen tijd meer om met de mensen te
buurten’.
TOON: de oudste. Geboren 2 februari 1921.
Lange tijd is hij smidsknecht geweest bij Jan van
Gooi.
PIËTA: geboren in 1922. Zij heeft jarenlang
huishoudelijk werk gedaan bij diverse gezinnen.
ANNA: geboren in 1924. Heeft ook bij verschil
lende boeren ’gediend’ zoals ze dat parmantig
vertelde.
CHRISTINE: geboren in 1926. Woont thans in
Tilburg. Zij heeft lang gewerkt in een bejaarden
huis.
JAN: geboren in 1927. Is als militair in Indone
sië (Java) geweest. In mei 1950 is hij gerepa
trieerd. Jan weet zich nog te herinneren als de
dag van gisteren dat de harmonie op een vracht
wagen van transportbedrijf J. Kerkhof helemaal
naar Beekersberg kwam om hem een serenade te
brengen bij thuiskomst.
En tenslotte GERARD: geboren in 1931 en nu
woonachtig te Spoordonk. Hij is de enige die ge
trouwd is!
Bij het huis van de familie Jans valt direct de ei
genaardige machine op die links naast de inrit
staat. Ik geloof niet dat er ergens in Moergestel
nog zo’n volledige manege te zien is, maar je weet
maar nooit...
Vóór de manége, of in Moergestel ’rosmolen’ ge
noemd, werd vroeger een paard gespannen. Het
trekdier liep vervolgens eindeloze rondjes en via
aandrijfstangen werd dan in de schuur de dors
machine in werking gesteld. Deze methode werd
volgens Toon gebruikt tot plm. 1956. Veel eer
der al werd er natuurlijk ook graan gedorsen
maar meestal met de dorsvlegel of, zoals Toon
vertelde, hadden ze toen al een dorsmachine
maar die moest door twee mensen met hand-
kracht gedraaid worden. Zeer zwaar werk uiter
aard.
Maar terug nu naar de familie Jans. Op de
vraag wanneer de familie naar Moergestel is
gekomen bekent Toon: ’Ik ben er zelf niet bij
geweest, ik heb 't maar van horen zeggen.
Maar er zijn dingen die ik zeker weet!’
'Mijn vader, Gerard Jans, is geboren op 1 mei
1885 in Wijchen bij Nijmegen. Dat hij op 1 mei
is geboren daar was hij altijd trots op. Dat is de
Dag van de Arbeid, maar het was voor mijn va
der in feite elke dag 1 mei: werken... werken...
en nog eens werken...’
'Bij de familie Jans waren toen al diverse fami
lieleden geëmigreerd naar Canada. Ik heb het
vermoeden’, zo vervolgt Toon, ’dat mijn vader
ook wel belangstelling had in die richting, maar
er gebeurde iets heel anders...’
'Op een dag, in 1917 moet dat geweest zijn,
reed hij met de fiets van Oirschot richting
Moergestel. Even voorbij Café ’De Vier Win
den’ stond aan de linkerkant een boerderij met
de prachtige naam ’Alberta Canada’. Dat sprak
mijn vader aan waardoor hij naar links afdraai
de om uiteindelijk hier op deze boerderij uit te
komen.’
Het is bekend dat vader Jans handelde in paar
den, zgn. ’hitten’. Moergestel was indertijd be
kend (nu nog trouwens!) om dat soort handel;
denk maar aan Henricus (Driek) Bosch (waar
over onlangs nog een artikel verscheen in dit
blad).
Op de toenmalige boerderij woonde toen de fa
milie Jan Bosch-Welten. De naam van het huis,
annex gronden, heette ’De Heidehoeve’. De bij
het huis gelegen landbouwgrond was ongeveer 2
ha. Er stonden fruitbomen op. Verder lag bij de
hoeve omtrent 10 ha. woeste grond of beter ge-
1 zegd ’heigrond’. De koopprijs bedroeg 2.500,-.
Vader Jans kwam er wonen op 15 mei 1919. Hij
was toen 34 jaar.
'n Jaar later is hij getrouwd met zijn buurmeisje
en de boter naar de Tilburgse markt. Na de oor
log hebben ze zelfs nog kaas gemaakt’
Eerst binnen gezeten, met een ’goei tas’ koffie
zijn we later naar het achter het huis gelegen
bosgebied gewandeld. Ik val bij de verhalen van
Toon van de ene verbazing in de andere. Het
tegenwoordige bosgebied (waarop zeer grote
zeedennen, prachtige exemplaren!) is nooit
ontgonnen of verkaveld geweest. De grond ligt
er nog exact hetzelfde bij als 75 jaar geleden bij
aankoop. Alleen was het bos vroeger hei en de
zeedennen zijn er in ’n latere periode niet ge
plant maar gezaaid.
Het bos ligt direkt aan de gemeentegrens van
Oirschot, Middelbeers en Diessen. Wat me nog
het meest verbaasde was het verhaal dat er een
’zandrug’ ligt van ongeveer 10 a 12 m. breed met
een lengte van ca. 250 meter, precies langs de
grens met de gemeente Oirschot. Toon heeft zeer
veel gelezen over de geschiedenis van de gron
den. Hij heeft ontdekt dat de zandrug een over
blijfsel zou zijn uit de Romeinse tijd. Uit onder
zoekingen van de Nederlandse Heidemaatschap
pij zou dit gebleken zijn. Wat is er nl. aan de
hand?
Deze zandruggen zouden te maken hebben met
de afbakeningsgrens. Ze werden ’kwadranten’
genoemd. Het verhaal gaat dat in de Romeise tijd
militairen na langere tijd de kans kregen om zich
hier te kunnen vestigen. Men ging het land ’ko
loniseren’. Zo kreeg men stukken land van on
geveer 200 Jugera, zoals het op oude Italiaanse
stafkaarten staat. 200 Jugera is ongeveer 50 ha.
En in dit bos zou daar een restant van te zien zijn.
Duidelijk is echter wel dat zo’n gemeentegrens
al honderden jaren bestaat. De Brabantse ge
meenten dateren meestal uit de 13e eeuw. Wel
licht is er toen al rekening gehouden met zo’n
historische kwadfantgrens. Het is buitengewoon
apart om dit te zien.
Ook in dezelfde omgeving staat een hardstenen
grenspaal met op alle vier de zijden plaatsnamen.
De paal is ongeveer 1,5 meter hoog en hij staat
precies op de grens. Volgens Toon zou die paal
geplaatst zijn rond 1400, ’maar ook daar ben ik
niet bij geweest, dus het kan best ’n paar jaar eer
der of later geweest zijn...’
Bij het terugwandelen kwam ik nog een interes
sante oude kultuurplant tegen: de boekweit.
Vroeger in Brabant een zeer belangrijk voedsel.
Tegenwoordig komt het veel voor bij de bakker
als garnering of gewoon om een apart soort
brood te kunnen bakken.
Toon consumeert nog regelmatig ’boekende’
struif en pap. ,’t Is gewoon lekker!’
Boekweit is echter een moeilijk gewas. Het kan
absoluut geen mest verdragen en het groeit
meestal te weelderig en dan is het een misoogst.
Tenslotte nog een voor mij onbekende uitspraak
die Toon deed. ’Boekweit en praot van ’wijven’,
daor hedde mar eens in de zeuven jaor iets an’.
Ik laat deze uitspraak, voor wat de ’wijven’ be
treft, geheel aan Toon, maar van de boekweit,
dat begrijp ik!
Het is voor mij zonder TV en computers een
prachtige leerzame Brabantse buurtmiddag ge
worden.
Familie Jans: hartelijk dank!
-:5s x*
