V Molenheide
EEN BEBOUWINGSGESCHIEDENIS VAN GILZE EN RIJEN - DEEL I
<7 V- f,
H-è-ï BK
1 11 I
tl f
b.
'Willekeurige ordelooze
bebouwing'
Het eerste uitbreidingsplan
van 1935
KsSiliilbMMc 7 -
Gilze en Rijen moesten
naar elkaar toe groeien
Heemkring
r
I-
P
rr su Sn
PAGINA It
WEEKBLAD GILZE EN RIJEN - WOENSDAG 30 JUNI 2021
if
’Huizen zijn kruizen
Rijen had het karakter van eenfabriekswijk
TEKST: KEES VAN DER HEIJDEN
FOTOREDACTIE: PIET WETERINGS
In Gilze gaat de bebouwde geschiede
nis al terug naar vóór het jaar 1000. Toen
stond hier een versterkte hoeve die de
‘villa Gilisa’ heette. Dit Hof van Gilze was
het centrum van de bezittingen van
gravin vrouwe Hilsondis. In het jaar 992
schonk ze haar bezittingen aan de abdij
van Thorn in Limburg. Het domein be
stond uit een groep hoeven, waarvan er
één het hoofdhof was. De centrale hoe
ve heeft tussen de huidige kerk en de
Heuvel gestaan. Hier kwamen vijf wegen
samen en daar heeft Gilze zijn stervormi
ge dorpsstructuur aan te danken. De be
bouwing van Rijen is van recentere da
tum. De naam Rijen wordt voor het eerst
genoemd in een akte uit 1404 en zestig
jaar later werd een kapel opgericht. Er
moet in die tijd dus een gemeenschap
zijn geweest. De dorpelingen bouwden
er hun boerderijen langs de verbindings
weg die over de zandrug liep van Gilze
via Rijen naar Dongen. Deze weg werd
- hoe kan het anders - de Hoogstraat
genoemd. Het heidedorp Rijen kreeg
zo haar lintvorm. In de eerste eeuwen
breidden Gilze en Rijen zich maar heel
geleidelijk uit langs de ster- en lintstruc-
tuur. De groei binnen het boerenbedrijf
was beperkt; een toename van het in
wonersaantal vroeg immers om meer
te bebouwen gronden. Pas vanaf 1870,
toen Gilze ongeveer 1900 en Rijen plus
minus 650 inwoners telde, ging de be
volking groeien. Dit viel samen met de
opkomst van het leerlooiersambacht;
de bestaansmogelijkheden namen toe.
Na de eeuwwisseling versnelde de groei
toen de opkomende fabrieksnijverheid
om meer arbeidskrachten vroeg.
In de negentiende eeuw heersten de
liberale principes die iedere vorm van
ingrijpen door de overheid belemmer
den. De woningbouw werd volledig
overgelaten aan het particuliere initia
tief. Dit leidde in Gilze en Rijen tot een
mengeling van woningen en bedrijven.
De leerlooiers hadden de gewoonte
om hun leerlooierij achter de woning te
bouwen. Zolang het nog een klein bedrijf
was gaf het geen problemen, maar naar
mate ze uitgroeiden tot fabriekscom
plexen kregen de dorpen het karakter
van fabriekswijken. Vooral in Rijen kwam
door de groei van de leerfabrieken de
woonfunctie onder zware druk te staan.
Rijen breidde zich uit in de richting van
Dongen en vormde zo een lint van on
geveer twee kilometer. De stedenbouw
kundige Alphons Siebers kwalificeerde
de ontwikkeling van de gemeente Gilze
en Rijen dan ook treffend als een “wille
keurige ordelooze bebouwing”.
Woningwet van 1901
Met de Woningwet van 1901 kregen de
Tussen 1920 en 1933 nam de bevolking
van Gilze en Rijen in minder dan 15 jaar
met bijna 50% toe van 5500 naar 8100
inwoners. De grootste groei was in Rijen
omdat de industrie zich daar, vanwege
de gunstige ligging aan de spoorlijn,
sterker uitbreidde dan in Gilze. De ge
meente kon de ongebreidelde groei
van woningen en fabrieken niet langer
op z’n beloop laten en besloot tot in
grijpen. Ze was niet verplicht tot het op
stellen van een uitbreidingsplan, maar
had een vooruitziende blik. Gezien de
ontwikkelingen verwachtte burgemees
ter Sweens snel zo’n plan nodig te heb
ben. In 1934 werd hiervoor Ir. Alphons
Siebers uit Rotterdam in de hand geno
men. De intentie van zijn plan was een
uitbreiding van Gilze naar het noorden.
Hier was woningbouw gedacht, een
tweede rooms-katholieke parochie en
nieuwe centrumvoorzieningen. Rijen
moest zich vooral vanuit de Rijensche
Dijk (de huidige julianastraat) en de
Haansberg naar het zuiden uitstrekken,
dus richting Gilze. Daarnaast was aan
de oostkant een marktplein voorzien
met enkele aansluitende straten - Pas
toor Oomenstraat en Kloosterstraat
- met bouwstroken. De gemeente ont
plooide hiertoe activiteiten, zoals aan
koop en bouwrijp maken van grond en
uitgeven van bouwkavels. De bouw
zelf kwam voor rekening van particul
lieren. Er verrezen zo beeldbepalende]
woningen van de hand van de Rijense
architect Ad Aarts.
va
Cf
zc
bi
g(
v;
Eerste Wereldoorlog. Na de afbouw van
deze subsidies gaf de gemeente, over
eenkomstig het regeringsbeleid, weer
voorrang aan particuliere bouw. In 1937
werden deze sociale huurwoningen, die
een ernstig exploitatietekort opleverden,
overgedragen aan het door de gemeente
Gilze en Rijen opgerichte Woningbedrijf.
Woningvereniging “Sint jozef” werd op
geheven. Volgens het Gilse gemeente
raadslid Verster bevestigden de cijfers
de destijds geldende opvatting: “huizen
zijn kruizen”.
Er staan verschillende uit- en inbreidingsplannen op stapel in de gemeente
voor de komende jaren. Maar hoe ontwikkelde de bebouwing van Gilze
en Rijen zich eigenlijk? De structuur van een dorp werd vooral door het
landschap bepaald. Mensen gingen daar wonen waar ze veilig waren voor
het water, maar het tegelijkertijd in hun nabijheid hadden. Ze zochten
de hoogtes in het landschap op. Zo is Gilze ontstaan op een zandplateau
ten westen van het beekdal dat door de Grote Ley is gevormd. In Rijen
vestigde de eerste bewoners zich op een zandrug die van noordwest naar
zuidoost liep.
gemeenten meer middelen voor het re
guleren van de woningbouw. Er kwam
een bouwverordening, een mogelijk
heid tot onbewoonbaarverklaring en
een gemeente met meer dan 10.000
inwoners moest een uitbreidings- en
bestemmingsplan opstellen. Maar de
kern van de wet was dat de vrije markt
werking in tact zou blijven. De overheid
regelde nadrukkelijk niet zelf de volks
huisvesting. Om aan de toenemende
vraag naar huurwoningen te voldoen,
realiseerde de N.V. Elektronische Werk-
tuigenfabriek in Rijen (de voorloper van
Ericsson Telefoonmaatschappij) de eer
ste woningen voor haar personeel. Zij
bouwde in de jaren 1909 en 1910 twaalf
woningen aan de Rijense Dijk (de huidi
ge Julianastraat), waaronder een rij van
tien aaneengesloten arbeiderswonin
gen. In 1915 en 1920 bouwden de Leder-
fabriek Noord-Brabant en de fa. Mallens
en Co. ieder een rij arbeiderswoningen
aan de Haansbergseweg en in de Wii-
helminastraat. De Woningwet voorzag
ook in leningen die gemeenten konden
geven aan woningbouwverenigingen.
Zo ontstond in 1915 Woningvereniging
“Sint Jozef” in Rijen. Die bouwde in 1920
dertig huurwoningen in de Pastoor
Gillisstraat en latere Schepenstraat en
acht grotere woningen in de Heistraat.
In Gilze realiseerde de gemeente twin
tig huurwoningen in de nieuw aan
gelegde Steenakkerstraat (de huidige
Burgemeester van Poppelstraat). Deze
bouwactiviteiten waren het gevolg van
een kortstondige, maar omvangrijke,
financiële steunverlening door de over
heid in de woningbouw direct na de
Ericssonhuizen aan de Rijense Dijk (later Julianastraat) in Rijen, 1916
Gilze en Rijen moesten volgens het plan
van Siebers dichter bij elkaar komen te
liggen. In de uitbreiding van Gilze naar
het noorden was plaats voor een nieuw
gemeentehuis, dat in 1938 op Nerhoveni
verrees. Het raadhuis kwam hiermee
één kilometer dichter bij Rijen te staan.
Ook kwam er aan de oostkant van de
Rijense Dijk (de weg van Gilze naar Rij
en) een nieuw vliegveld voor de burger
luchtvaart. Dit vliegveld ‘Nerhoven’ was
daarvoor beter geschikt dan de oude
uit 1910 daterende vliegstrook ‘Molen
heide’, die ten westen van de weg lag
en steeds meer voor militaire vluchten
werd benut. Met een door het rijk ver
leende subsidie om de werkloosheid te
bestrijden werd in de werkverschaffing
met de aanleg begonnen. Rijen was tot
dan toe vooral naar Dongen toe ge
groeid en nauwelijks richting Gilze. Dit
kwam door de ligging van de spoorlijn
waardoor Rijen-zuid van de rest van
het dorp werd afgescheiden. Siebers
wilde dit doorbreken, maar hij zag ook
in dat beide kernen te ver uiteen lagen
om volledig naar elkaar te groeien. Bo
vendien werd de stedenbouwkundigs
bij zijn plan gehinderd door de aange
troffen situatie; hij kon met name var
Rijen geen gaaf geheel meer maken
Het uitbreidingsplan werd in juli 19^-1
aan de bevolking voorgelegd. De belan
genvereniging ‘Gilze Vooruit’ wasvoord
verbolgen over de uitbreiding van Wl
dorp naar het noorden en vreesde datI
daarmee het oude centrum aan betel
kenis zou verliezen. In Rijen zagen eenl
aantal protesterende inwoners oncd
aanvoering van raadslid Soeterboe'
h i t d*-"'"**
j i—----
V'
Marktplein (later Burgemeester Sweensplein) in Rijen, 1939
r
bh
ii
c
Raadhuis en watertoren op Nerhoven in Gilze, 1939
