numi
TWlllll KUIER
fabriek een gezicht als vuil vet»
«Na drie maanden op het
'f
tol
NDSPRAY
ütijd zeker
heropenin9
I
RIKS
GROOTSE MATRASSEN
STÜNT VERKOOP
I IO
7
Geef de fiets meer ruimte
L.P. Top Tien
3?5
Mmo
Ruim 67 miljoen
voor vogel
bescherming
ERS
(ARKT
95,
super)
VAN IIE
BOSCH
>ODEM
ijsd
-
in 2?5
XSeï
Herman Brood
vanavond
in Noorderligt
DE TILBURGSE KOERIER
Donderdag 5 februari 1987 - pagina 11
Arbeidsenquête uit 1887 geeft een beeld van Tilburg
Voorbeeld 1
Tilburgse werklieden durfden niet te getuigen
ren,
Line
de A)
jpeani sering»
>des rekenin
krijk 1,5
in Italië
«Grawatagr. I) Juarl 1887.
Oe Commiuie voor nor md
VAN DEK LOEFF, loorziller.
spray,
D. VEEttENS, Gr inter.
oor
o
ledkoop
In onze nieuwe salon met veel privacy
kunnen wij nu exclusief de gehele collectie
pierrebalmain haartoevoegingen voor
dames en heren voor U adviseren (ook maatwerk)
Het nieuwe KLIK KLAK systeem waarborgt een perfect
comfort. -1
Maak snel een afspraak
voor vrijblijvend advies
I (ook bij U thuis).
Het aanplakbiljet waarin de Tilburgse arbeiders opgeroepen worden hun verhaal
aan de enquêtecommissie te komen vertellen (collectie Gemeentearchief Tilburg).
LEVERANCIER
ZIEKENFONDSEN
mins
optn
ELMARKT,
140, Tilburg.
66
7'DROGIST
tage
irle-
ten
ersnelle
list aan
indacht
?rlandse Europarlemen-
nadruk op
het milieu,
elektrisch gereedschap
VORSELAARS
doe-het-zelf-centrum
de Commissie al
juridisch moeten
JTEUILS
JTEUILS
•rlook,
erend
Ier
ns
eld:
5 februari 1987 - pagina 1
FRUITHAL
tel 639101
In De
1983, van
bliceerde 1
Door e*
Generaal
van jonge
van fabri
Patroons, we,
toestanden te
meenen te kunt
dag 25 Jam
bet adres:
jaar geleden werd er door
igesteld naar de arbeidsomst
Iburg was één van de plaatsen
van het onderzoek is
men toen over het x
arbeidsenquête heeft
De duurste kwaliteitsmatrassen nu voor bijna weggeefprijzen
—De oorspronkelijke fabrieksgarantie blijft op alle matrassen geldig
5.
9. Frank
10. Alan Parsons
hart
i tijd vogel
i een ben
En
de
ij ge
in op
Von Suppéstraat 35, Tilburg
Tel. 013-551933
-„.KENTO-r 50 CW l
ien.
er nu een onderzoek plaats-
ar de besteding van overheids-
ien in de bouwwereld werd er in
5 en 1887 onderzocht hoe het ge
was met de kinderarbeid en de
ind in de fabrieken en werkplaat-
ïel kamer-
e lonen,
~or jonge
in de fa-
siding voor het on-
het opkomend so-
achtergrond een
n plakdiertjes,
1Paul Simon-Graceland
2. House Martins-London O-Hull 4
3. Spandau Ballet-Trough
the Barricades
Bon Jovi-Slippery When Wet
Genesis-Invisible Touch
Diversen-Hits 5
Diversen-Top Classics
Diversen-Daverende 13
Boeijen-In Natura
’arsons-Gaudi
t het verslag om een
op Europese schaal
Door;
I Tilburg
i genadig af. In
zoals gezegd -
I commissie ter
burg geen dk.
stad met
waren er'r—r
centrum van de stad. In tegenstelling
met arbeiderssteden als Amsterdam en
Maastricht beschikten veel arbeiders
gezinnen in Tilburg over een eigen
stukje grond waarop aardappels en
groente verbouwd wetden zodat het
karige loon op die manier wat aange-
Heikestraat 56 (zijstraat Piusstr.)
Haarwerken 5021 gv Tilburg -Tel. 013-360023
Advies en behandeling van alle merken haarwerk uitsluitend op afspraak.
Deze week precies honderd jaar ge
leden moeten ze ’s ochtends op het
perron hebben staan wachten op de
trein richting Breda. J.F. Mutsaerts,
wollenstoffenfabrikant, zijn collega
F. A.L. van den Bergh, de predikant
G. J. Paré, pastoor A.D. Smits, de
Goirkese wolfabrikant Chrisje Mom-
mers en ingenieur Oberstadt, de chef
van de spoorwegwerkplaats. De heren
waren op weg naar ’s-Gravenhag*
waar ze als getuigen voor een parle
mentaire enquêtecommissie moesten
verschijnc-
Zoals
vindt naar
gelde;
1886
steld was met de kinderarbeid e
toestand in de fabrieken en werk{
sen. De geluiden die een enké
lid had opgevangen over lage
lange werktijden, arbeid door
kinderen en wantoestanden in
blieken waren aanleid
derzoek. Angst voor L.
cialisme speelde op de
Belangrijke industriestad
Tilburg was, als één van de belang-
~:,ste industriesteden in Nederland,
samen met Maastricht en Amsterdam,
plaatsen waarvandaan ge-
Den Haag werden gerc
/amen 23 mens
r het grootste c
iwoordigers van
jke en vooral indt
i de stad. Vrouwen,
van de 32.000 inwo™
waren er niet one
v/at echter vooral vi
het ontbreker
de i
n de 1
deel
De enquêtecommissie in zitting. Drie arbeidersvrouwen vertellen wat zij vinden van het werken in de fabriek
(collectie Gemeentearchief Tilburg).
Thuiswerk
Tenslotte onttrok een niet onbela
rijk deel van het werk zich aan
waarneming van de onderzoekscom
missie, om de eenvoudige reden dat
dat werk zich thuis afspeelde. Zo ging
de Tilburgsche Courant er trots op dat
de kinder- en vrouwenarbeid in Til
burg gunstig afstaken ten opzichte van
de situatie in Amsterdam en Maas
tricht. Dat vrouwen niet in de textiel
fabrieken mochten werken betekende
niet dat ze niet aan het produktiepro-
ces deelnamen. Het werk (bijvoorbeeld
noppen, stoppen, pluizen) gebeurde
gewoon thuis!
de stad. Natuurlijk waren de fabrikan
ten en meesterknechts op de hoogte
de veiligheid in de fabrieken, van
n, de werktijden en de kinder-
Ze laten voor de commissie
i het achterste van hun
van alle veiligheidsnormen voor fietsen
en onderdelen van fietsen. Tevens
wenst het verslag dat bij de huidige
«Europeanisering» van de nationale
wegcodes rekening wordt gehouden
met de behoeften van de fietser. De
Europarlementariërs hopen ook dat
iet de regionale hulpverlening, van de
jemeenschap de nationale fietspaden-
i op elkaar aangesloten kunnen
m. Tenslotte vragen zij dat de na-
1 - ’anisaties het ver-
trein en per boot
Terwijl de grote
treinen en de tunr
de Europese Commissie en de regeringen van de lidstate
te schenken aan de... fiets. In een verslag dat door de N
tariër Floras Wijsenbeek werd opgesteld legt de tir-
het feit dat de fiets een goedkoop vervoermidc
dat fietsen gezond i
nquête
s,r wisxr
voor ont
wordt
trans
den
joen
Frah
joen,
miljo
Honderd jaar geleden werd er door het Nederlands parlement een groot on
derzoek ingesteld naar de arbeidsomstandigheden in de fabrieken en werkplaat
sen. Tilburg was één van de plaatsen die speciaal onderzocht werden. Het grote
belang van het onderzoek is voor Tilburg gelegen in het feit dat het een beeld
geeft hoe men toen over het werken, wonen en leven van de Tilburgse arbeiders
dacht. De arbeidsenquête heeft bovendien, behalve de verslagen over de verho-
veel ander materiaal opgeleverd waardoor we beter weten hoe een groot deel
van onze voorouders toen leefde. We kijken terug naar een onderzoek dat d
week een eeuw oud is.
btrif kamer der SlaleHieneraal.
Cuaissie ui eiquêlr.
SGIAI ENRAGE.
hunne namen en woonplaatsen mede te deelen, met be
knopte opgave van de onderwerpen waaromtrent zij de
Commissie meenen te kunnen inlichten.
Elite tevreden
Wat de 23 Tilburgse getuigen eind
r) of Vin- januari, begin februari 1887 tegen de
of politie- commissie in Den Haag vertelden, be
sloeg bij elkaar zo’n 120 bladzijden
tekst. Diegenen die het in Tilburg voor
het zeggen hadden, waren in het alge
meen vrij tevreden over de situatie in
het fabriek zijn hebben ze een gezigt
als vuil vet». Dat zijn dus dezelfde kin
deren waarvan de getuigen verklaard
hadden dat het in de fabriek ’zeer goed
voor hen uit te houden was’, dat ze
’spelend werken’ en dat ze ’heel licht
werk’ hadden. Is het een wonder dat in
de anonieme arbeidersbrieven gezegd
werd dat de werklieden liever in een
’tugthuis’ zaten dan zo in de fabriek te
moeten blijven werken!
Henk van Doremolen
MEUBEL GALLERU KOCHT DE GEHELE VOORRAAD OP
VAN EEN VAN DE ALLERBESTE MA TRASSENFABRIEKEN
Anoniem
Uit Amsterdam en Maastricht ver
schenen wel arbeiders en arbeidsters
bij de enquêtecommissie. Uit Tilburg
niemand. Toch had men nadrukkelijk
gevraagd om «...werklieden, die over
bestaande toestanden te Tilburg uit
eigen ervaring inlichtingen meenen te
kunnen geven». De Tilburgse arbei
ders durfden niet. Ze moeten het aan
plakbiljet waarin de oproep gedaan
werd wel gelezen hebben. Bij het (nu
verdwenen) raadhuis aan de Markt of
bij de kerk op het Goirke. Er is ook
over gepraat in de fabrieken en de
I kroegen, maar niemand gaf zich als ge
tuige op. Vele jaren later bleek dat de
fabrikanten het niet nodig hadden ge
vonden dat er ook arbeiders naar Den
Haag zouden gaan. Behalve drie mees-
terknechts, een soort bedrijfsleiders,
kwam er niemand die daadwerkelijk in
I. de fabriek aan de machines stond.
Toen na afloop van de verhoren, die
wat Tilburg betreft vier dagen in be-
slag namen, berichten over de enquête
I in de Tilburgsche Courant verschenen,
volgde er wel enige reactie. Door een
I aantal arbeiders werden (anonieme)
brieven geschreven aan de onderzoeks
commissie, waarin de situatie in Til
burg minder fraai werd voorgesteld
dan de fabrikanten, pastoor, burge-'
I meester enz. hadden gedaan.
Vertekend beeld
Door het ontbreken van arbeiders
als getuigen en het niet verhoren van
enkele belangrijke onafhankelijke des
kundigen over de veiligheid in de fa
brieken en de gezondheid van de ar
beiders, is het beeld dat door de ar
beidsenquête van de Tilburgse situatie
ontstaan is, enigszins vertekend.
De resultaten van het totale onder
zoek in 1887 waren schokkend voor de
bovenlaag van de Nederlandse bevol
king. Ze had er tot de publikatie van
het onderzoek geen weet van hoe de
arbeidersklasse in Nederland leefde,
woonde en werkte. Vooral de mens
onterende toestanden in de fabrieken
van de Regoüts in Maastricht schok
ten de Nederlandse burgerij. Wat men
als uitwassen van de industriële revo
lutie alleen in Engeland gedacht had,
bleek ook in Nederland voqr te ko
men.
eeoe Commissie uit de Tweede Kamer der Staten-
al wordt een onderzoek ingesteld naar den arbeid
angens, meisjes en vrouwen, en naar den toestand
rieken en werkplaatsen.
ons, werklieden en alle anderen, die over bestaande
Tilburg uit eigen ervaring inlichtingen
men geven, worden verzocht uilerlijk Dins-
tuari 1887 bij ongefrankeerden brief, onder
>te Europese debatten over transport vooral gaan over super
■■mei onder het Kanaal heeft het Europees Parlement zojui
1 aten gt
Neder
uv transportcommissie de
s een goedkoop vervoermiddel is zonder gevaar voor 1
I is en dat men al fietsende energie bespaart.
jrslag constateert de heer
dat de fiets niet alleen
antspanning en sport gebruikt
maar dat het steeds meer een
isportmiddel wordt. In 1985 wer-
er in Duitsland meer dan 2,2 mil-
a nieuwe fietsen verkocht, in
Frankrijk waren dat er meer dan 2 mil- me
a, in het Verenigd Koninkrijk 1,5 Ge
joen, meer dan een miljoen in Italië netten
en 872.000 in Nederland. worder
Anders gezegd komt dit erop neer tionale transportorga
dat in een jaar tijd 6 van de Neder- voer van fietsen per
landers en bijna 4 van de Fransen vergemakkelijken,
en de Duitsers een nieuwe fiets heeft
gekocht. Voor het Verenigd Konink
rijk en Italië is dat respectievelijk 2,7
en 1,8
10 miljoen
De heer Wijsenbeek schat dat er in
1985 in de Gemeenschap zo’n 10 mil
joen fietsen zijn gemaakt. Onder de
lidstaten is Duitsland de grootste fiet-
1K senfabrikant met een jaarproduktie
i. In Ne- y™ .b'J"a 2.’9 do7
terming ?tah® (2,4 «ndjocn), Frankrijk (1,6 nul-
‘n in Bel J0611) en “et Verenigd Koninkrijk (1,2
vrac v.n
Korte afstanden
De transportcommissie van het
Europees Parlement geeft toe dat de
r fiets vooral het vervoermiddel is voor S 1601*1130 19X7
Jongende werkzaam- korte afstanden die vaak onder de tien
r de hulp van de Ge- km u zij meent echter dat de
uitgevoerd zouden Europ^e Gemeenschap zou kunnen
bijdragen tot de verbetering van de
>r de betrokken rege- veiligheid van fietsers door een net van
onng om de Europese rijwielpaden te ontwikkelen en dat ze
ig tot de jiet fietstoerisme zou kunnen aanmoe-
neiging ge- Fietspadennet
Verder vraagt
standaardisatie
k jecten hebben een verschil-
duur, sommige eindigen reeds
r, andere lopen tot 1988 of 1989.
gaat om dringende werkzaam-
die zonder de hulp van de Ge
niet uitgevoerd zouden
Gunst
De gedachte dat de situatie in Til
burg betrekkelijk gunstig was, leefde
overigens vooral bij de gezeten burge
rij. De sociale omstandigheden waarin
de Tilburgse arbeiders en hun gezin
nen honderd jaar geleden leefden wa
ren allesbehalve rooskleurig. Lange
werktijden, tien, twaalf soms uitlopend
tot zestien uur per dag waren normaal,
lonen die amper toereikend waren om
in de eerste levensbehoeften te voor
zien ook. Sociale wetten bestonden
niet, bij ziekte of ouderdom was men
aan de gunst van de fabrikant overge
leverd of kwam men bij «den Arme»
(het Burgerlijk Armbestuur)
’eroe- ^mius terecht. Vakbonden of politiv-
:I\se" ke partijen die voor de arbeidende be-
volking opkwamen, waren er (nog)
e niet in Tilburg. Het grootste deel van
^toch de *,evo*(“ng had “iet 66115 kiesrecht.
awoners
nder de
vreemd
sn van vertegen
arbeidersklasse,
bevolking, waar-
1 afhankelijk was
In het (katholieke) onderwijs leerde
men niet alleen de beginselen van le
zen en schrijven, maar vooral gehoor
zaamheid en onderdanigheid. Men
moest zijn plaats weten. Opkomen
voor een rechtvaardiger samenleving
was niet aan de orde.
van
de lonen,
arbeid. Z_
echter zelden
tong zien.
Wie het verhaal van de verhoren
leest, krijgt toch een aardig beeld van
allerlei aspekten van het leven en wer
ken in Tilburg honderd jaar geleden.
Opvallend zijn daarbij vooral de te
genspraken en onduidelijkheden die
naar voren komen. Zo menen fabri- De Lindeboom VII, jaarboek
kant Kerstens en pastoor Smits te we- Archiefdienst Tilburg, pu
ien dat kinderen van 12 tot 14 jaar niet bliceerde Henk van Doremolen een uit-
zo’n zwaar werk hoeven te doen. Ze voerig artikel over de Arbeidsenc -'-
werken spelend». Meesterknecht 1887. De Lindeboom VII is verk JO
Comelis Hosemans, die bij Eras werk- bw de boekhandel. De enquête zelf
te, is al wat genuanceerder. Hij ver- /s boekvorm verschenen: *Een kwaad
klaart: «’s Avonds, het uur van eindi- leven - De Arbeidsenquête 1887», be-
gen, zijn de jongens niet meer te hou- zorgd door Jac Gielen, 3 delen (Amster-
den; dadelijk zijn zij op de straat. Al dam - Tilburg - Maastricht), Uitgeverij
gaf men hun een dubbeltje om aan een Eink, Nijmegen, 1981.
of ander te helpen, ik geloof niet dat
zij het doen zouden, zoo blij dat zij
zijn uit de fabriek te kunnen gaan». In
de fabriek van Van den Bergh moeten
de jongens door middel van boetes
’aan orde en regel’ worden gewend.
Kinderarbeid
Terwijl de ene fabrikant voor de
commissie verklaart dat de jongens
ook wel wat later dan hun twaalfde
jaar kunnen beginnen zegt de andere
dat het maar het beste is om op 12-ja-
rige leeftijd te gaan werken, omdat an
ders ’de geest van het vrije leven’ er te
veel in zal zitten. Vooral wat de ano
niem gebleven arbeiders aan de com- Het geld gaat naar nationale projec-
missie geschreven hebben, wijkt nogal ten voor de bescherming van bedreig-
af van wat de officiële getuigen verteld de soorten in acht EG-landen.
hebben. Na afloop van het werk gaan derland gaat het om de bescl
de kinderen volgens deze verklaringen van de Friese Usselmeerkust en in
«met slaapende oogen over de straat, gië om de redding van het moeras van
Als zij bij vader en moeder koomen, Hensies.
kunnen zij van vehnoeienis niet praa- De projt
ten of eeten». lende duur
dit jaar,
Het g""‘
heden
meenschap
zijn.
De hulp is voor
ringen een aansporing on.
richtlijn uit 1979 met betrekking
bescherming van in het v~,J 1
els te respecteren. Tot uua
uvn de lidstaten weinig neiging ge
toond de richtlijn toe te passen. Tegen
ieder van hen heeft d“ ~i
is één keer ji
T rijkst
J same
één van de M
tuigen naar Den Haag
pen. Uit Tilburg kwam
aan het woord. Voor
waren het vertegenw
geestelijke, ambtelijkt
triële elite van J-
ruim de helft i
tellende stad, i
getuigen. Wat
was, was
woordigers van
toen zo’n 75% van
van het grootste g
van de textielindustrie.
Liever tuchthuis dan fabriek
Volgens de fabrikanten werkten de
kinderen als draadmaker. Dat wil zeg
gen dat ze bij het spinnen de gebroken
draden ineen moesten draaien. Ook
hier geven de anonieme brieven een
aanvulling. «Er is hier ook sprake van
draadmakers. Die moeten net zoo 1
werken als veel grooten. Dezelfden
staan voor iemand van twaalf als
van 40. Soms 13, 14, 15, 16 uufe.
met klossen garen op en neer van
trappen, maar dat werd er niet bij
zegd. En als ze drie vief maander
Dertien gebieden waar veel vogels
leven of die door vogels worden be
zocht zullen in stand worden gehouden
dank zij een schenking van 7,2 miljoen
gulden van de Europese Commissie.
allerlei omstandigheden kwam
er in het onderzoek nog vrij
de eerste plaats kwam -
niet alles bij de enquête
er sprake. Verder was Til-
iicht op elkaar gebouwde
l alle nadelen van dien, maar
veel open plekken, ook in het
van de stad. In tegenste!’ -
iderssteden als Amsterdam v..
-.it bv
i in
tukje grond
.roente verbe
irige loon op di
ild kon worden.
Voorbeeld 2
Meubel Gallery Waalwijk
Grotestraat 357a tel. 04160-40680
In kwaliteit voordeliger dan wie en waar ook
vrijdagavond koopavond-maandagmorgen gesloten
Provinciale weg
Tllburg-Waalwijk
Binnenkomst Waalwijk
over spoorlijn rechts
3de stoplicht links
(Putstraat)
Einde Putstraat links
Vanavond vanaf 22.00 uur kunt u in
Theater Noorderligt aan de Veldho-
venring Herman Brood and his Wild
Romance beleven. De Godfather van
de Nederlandse rock ’n roll zal ook
vanavond met zijn sinds een jaar ge
heel vernieuwde Wild Rom ance voor
de nodige lyrische opwinding zorgen.
De zaal is open vanaf 21.00 uur.
Zaterdag
Noorderligtshow
Zoals elke eerste zaterdag van de
maand is er ook op 7 februari weer de
Noorderligtshow, de meest super dis-
co-avond van Tilburg. Compleet met
film, video’s, lichtshows en verrassen
de acts. De show begint om 21.00 uur
en vanaf 22.00 uur treedt het overbe
kende duo Theo en Thea voor u op.
Verder valt er natuurlijk te genieten
van een swingende disco en talloze an-
15 cm dik S.G. 40
Winkelverkoopprijs
Maat: 140 X 100 cm
Stuntprijs
