>o.- j
50.-^
>0.-^
>0.-^
jr
A
o.-
>0.- I
n
iO.- I
«Er was
voor hen geen
plaats in de
herberg...»
EEN WERELD VOL
TEGENSTELLINGEN OP HET
DAK VAN EUROPA
1986-pagina 30
Woensdag 24 december 1986 - pagina 31
DE TILBURGSE KOERIER
set
ien van
is
G. Witlox
jrze-
ieze
septer
bronsl
CGIDl/ï
geke°
De
de
die
naar
men
verdv
noorder
ten
neer
acht
en
Kerstr
risteni
naat
irraad I
J
r>r.on Onde>
a -Jaus» wor
■~j naar deze
srstman.
ter wordende waterkrachtcentrales en ook toeris
ten gaan Lapland in toenemende mate bezoe
ken.
In de afgelopen zomer reisden we door Fin
land naar de Noordkaap. Wat veel toeristen in
georganiseerd verband of per vliegtuig onderne
men, probeerden wij per openbaar vervoer. Een
impressie van een reis door Lapland.
itworper
architect
id doet der
Een van de merk
waardigste gebieden
van Europa bevindt
zich in het uiterste
noorden. In het immen
se gebied boven de
poolcirkel leeft men af
wisselend in een we
reld van licht en duis
ternis. Zo gaat op
Noordkaap, het noorde
lijke punt van het
Europese vasteland de zon van 14 mei tot 30 ju
li helemaal niet onder. Een twee-en-een-halve
maand durende «dag». In de winter geldt het
omgekeerde. Het ritme van dag en nacht, de zo
mer die plotseling overgaat in de wiqter, bepaal
den eeuwenlang het leven van de Samen, de
eigenlijke naam van de oudste bewoners van
Noord-Scandinavië, die wij beter kennen onder
hun scheldnaam Lappen.
De moderne tijd bracht meer welvaart en com
fort, maar bedreigde ook het oorspronkelijke no
madenbestand en de cultuur van dit rendierhou-
dende volk. Wegen en spoorlijnen hebben Lap
land opengelegd. De enorme voorraden hout en
per
u ’"T*
erts worden geëxploiteerd. Overal verrezen gro-
ter wordende waterkrachtcentrales en ook toeris-
Muggen
Veel van onze medepassagiers in
de bus van Rovaniemi naar Karasjok
blijken op weg te zijn naar vakantie
huisjes of naar één van de groot op
gezette nieuwe vakantiecomplexen,
die zich langs de weg bevinden. Fin
land is duidelijk bezig het noorden
geen ruimte is voor
een tegenligger, neemt hij voorrang.
De weg die tegen de fjordwand aan
hangt, gaat nog door de drie kilome
ter lange stikdonkere Skarvbergtun-
net om tenslotte te eindigen in Kaf-
jord waar een drukbezette autoferry
de overtocht naar het eiland Mage-
röya verzorgt.
Kafjord bestaat slechts uit een
aanlegsteiger en een cafetaria. De
weg vanaf Russenes, de tunnel, de
veerpont en de gasfalteerde weg op
Mageröya zijn vooral bedoeld om
toeristen naar het noordelijkste
puntje van Europa te brengen. Fran
sen en Duitsers op expeditie naar de
Noordkaap voeren hier de boven
toon. Op het eiland komt men aan in
Honingsvag. Het uiteindelijke doel,
de Noordkaap ligt nog ruim 30 km
verder. Iedereen gaat daar heen, ook
al is er dikwijls niet meer te zien dan
de Noordelijke Ijszee.
Het hele wegennet op het eiland,
de accommodatie en het vervoer zijn
gericht op de plek waar een honder
den meters hoge kaap uit de zee op
rijst. Opvallend op Mageröya zijn de
vele rendieren (ongeveer 3.000 her
ten uit Karasjok hebben hier hun zo
merverblijf), de illegale kampeer-
plaatsen en het volstrekt kale (mos-
begroeide) landschap. De weg, die
alleen ’s zomers toegankelijk is,
kronkelt er door heen, omhoog, om
laag, soms langs diepe afgronden.
Op de achtergrond watervallen en
(eind juli) besneeuwde plekken. Het
doet denken aan het hooggebergte.
We zitten echter slechts op ongeveer
300 m hoogte.
De weg eindigt bij een groot par
keerterrein met een aantal gebou
wen die op het einde van de jaren
vijftig zijn neergezet en later zijn ge
moderniseerd om de groeiende
stroom toeristen op te vangen. Er
zijn wat eet- en drinkgelegenheden
en enkele winkeltjes. Enkele tiental
len meters verder op 71°10’21”
houdt het plateau waarop we staan
op, 300 meter lager ligt de Noordelij
ke Ijszee. Het is Ou.15. Tussen de re
genwolken verschijnt in het noorden
heel even een stukje van de zon.
Henk van Doremalen
In Australië (IKON vrijdag):
ouders met hun doodgeboren kindje,
enkele dagen houden ze het thuis,
bekijken het, strelen, kussen, knuffelen,
hun rouw verwerken, niet verstoppen,
samen met de andere kinderen, de reac
tie
van dat blonde meisje, wonderlijk.
Een échte begrafenis, zelf verzorgd,
een foto blijvend in de huiskamer.
Een herberg van herinnering
voor deze doodgeborene in het hart.
Kerstmis, gezegend kerstfeest
als aanzet tot een plaats voor allen.
Om te beginnen: een plaats in het hart.
Eli Wiesel: onverschilligheid is de
grootste zonde...
Bij het stoplicht Besterdring-Spoorlaan:
er staat een stationcar vóór je,
op de achterruit een sticker met foto:
«Wie helpt ons onze Gemma te vinden,
ze is al anderhalf jaar spoorloos.
Een drama op een plaatsje: er is herberg,
het bedje gespreid, de ta fel gedekt,
de genodigde komt maar niet.
Ze zou zo welkom zijn.
den, wonen permanent in deze plaat
sen.
Wandelend door Karasjok valt
vooral op dat de Samen aanmerkelijk
kleiner en donkerder zijn dan de No
ren. Hier in Karasjok waar ze een be
langrijk deel van de bevolking uitma
ken, hebben ze een eigen middelba
re school, terwijl er ook een Samen
museum is, waar in het Noors en het
Sami uitleg wordt gegeven over de
geschiedenis van het gebied en de
bevolking. Karasjok blijkt verder te
beschikken over een grote Samische
bibliotheek. De diverse Samische in
stellingen vormen het bewijs dat dit
een van de belangrijkste woonoor
den is van een volk dat enerzijds ge
bruik maakt van sneeuwscooters om
rendieren op te drijven, anderzijds
nieuwe waterkrachtcentrales pro
beert tegen te houden, omdat de
rendierentrek daardoor bedreigd
wordt.
bittere man.
kalm en onpartijdig:
Misschien tjokvol
volkstelling,
srblijfsproblemen.
gebruik was. Het kost overigens de
nodige moeite om de belangrijke
weg die Rovaniemi met het uiterste
noorden van Finland en Noorwegen
verbindt, berijdbaar te houden. Kort
na het verlaten van de stad komen
we al op een ongeveer 25 kilometer
lang grindpad terecht, dat een ware
beproeving vormt voor bus, chauf
feur en passagiers.
Men blijkt de schade aan het her
stellen te zijn, die in de winter en het
voorjaar wordt aangericht door
sneeuw, ijs, smeltwater en de extre
me temperatuur. De chauffeur ver
kert ons, dat de thermometer in de
streken tot 30, 40 graden onder nul
kan dalen. Het is dan ook geen toe
val dat Finland al jarenlang als decor
dient voor zogeheten alternatieve elf
stedentochten. De meren vriezen
hier gegarandeerd dicht, iets wat bij
ons niet ieder jaar voorkomt.
De bus die bij het vertrek uit Rova
niemi goed gevuld was, stopt in dor
pen die opvallend ruim gebouwd zijn
en een uiterst moderne indruk ma
ken. Plaatsen als Sodankyla, Ivalo en
Inari, waar kortere of langere pauzes
gehouden worden, doen Amerikaans
aan: brede straten, grote parkeerter
reinen en veel open plekken tussen
de gebouwen.
Commercie
Hoe noorderlijker we komen, hoe
meer Samen er ook langs de weg
verschijnen met op toeristen gerichte
koopwaar. De rendiervellen en ge
weien overheersen, maar er zijn ook
tal van andere gebruiksvoorwerpen
en kledingstukken te koop. Hun aan
vankelijke afkeer van vreemdelingen
hebben de Sami overwonnen. Het
commerciële aspect is voor deze
voormalige nomaden, die pas deze
eeuw (noodgedwongen) enigszins in
de westerse cultuur zijn geïnte
greerd, belangrijk geworden.
Vooral langs de toeristisch belangrij
ke Noorse kustweg naar Noordkaap
zou dat duidelijk worden. Daar staat
men met de «lavo» langs de weg, de
tent van rendierhuiden. Hoewel er
nog steeds Lappen zijn die de tent
gebruiken, is de tegenstelling met de
verder van de weg geparkeerde ca
ravan, waarin men ’s zomers woont,
frappant. Even opvallend is een tra
ditioneel geklede Lap, die we in een
café zien. Onder de «Gak’te» draagt
hij moderne Finse sportschoenen.
Hamer
De rendieren hebben zich eigen
lijk nog het minst aan de moderne
tijd aangepast. Nog steeds trekken
ze in groepen rond, waarbij de ver
keerswegen niet als obstakel gezien
worden. Overstekende rendieren, die
aanvankelijk een bezienswaardig-
Wouden
Vanaf Helsinki gaat het via Oost-
Finland, langs de Russische grens
naar de hoofdstad van Fins Lapland,
Rovaniemi. Onderweg merk je al dat
hoe noordelijker je komt in Finland,
hoe minder bewoning er is.
spoorlijn trekt een streep door
eindeloos lijkende wouden,
slechts afgewisseld worden door on
telbare meertjes en riviertjes en zo af
en toe een dorpje. Het landschap is
verder bezaaid met rotsblokken en
steentjes, het puin dat is achterge
bleven na de laatste ijstijd. Tot Rova
niemi, de stad die in de oorlog zoals
zoveel Noord-Scandinavische plaat
sen door de Duitsers met de grond
gelijk is gemaakt, kan per trein ge
reisd worden. Via de door ons ge
volgde route vanaf de Finse hoofd
stad is dat zo’n 1.150 kilometer. De
30.000 inwoners tellende nieuw ge
bouwde stad is ontworpen door de
beroemde Finse architect Alvar Aal
to. De plattegrond doet denken aan
een rendiergewei.
Op dit moment is Rovaniemi in
duisternis gehuld. Het is de tijd van
de «kaamos» de poolnacht, die lan
ger duurt naarmate men noorderlij
ker komt. Zoals overal in het noor
den brengt men veel verlichting aan
om de donkere dagen in november
en december dragelijk te maken. Be
halve door een beetje daglicht en de
verlichting wordt de duisternis ook
doorbroken door het mysterieuze
irlicht, de opflikkerende slier-
licht die aan de horizon waar-
jmbaar zijn. In deze sprookjes-
itige sfeer van rendieren, sneeuw
naaldbomen is de band met
tmis snel gelegd. De Finse toe
nindustrie is er gretig op inge
sprongen. Onder het motto «Meet
Santa Claus» worden reizen georga
niseerd naar deze «woonplaats» van
de kerst
Lukas vertelt: «Zij bracht een zoon
ter wereld.
wikkelde hem in doeken en legde hem
neer
in een kribbe, omdat er voor hen
geen plaats was in de herberg».
In liederen en kinderspelletjes
maken we deze herbergier zo gemakkelijk
tot een harde en bit*-
Maar er staat heel k
er was geen plaats,
met die drukke volk
verkeers- en ver
Overmacht.
Maar die «hoogstzwangere» staat
op straat,
met het kindje dat komen gaat,
en de zorgvolle man.
Ze moeten zichzelf maar zien te redden...
Uiterlijk
Op dit moment (eind december)
nu Noord-Scandinavië midden in de
«kaamos», de poolnacht zit, verblijft
de rendierkudde in de omgeving van
Karasjok. Ze komen o.a. van het een
paar honderd kilometer noorderlijker
gelegen slechts met bossen bedekte
eiland Mageröya, waar ook Noord
kaap, onze uiteindelijke eindbestem
ming, op ligt. De trek begint meestal
in de «ruska», de veelkleurige maar
kortdurende herfstperiode, die in
september valt. Omdat dit ook de
bronsttijd is, kan het soms tot de
cember duren eer de kudde is terug
gekeerd.
Het een paar duizend inwoners
tellende Karasjok is in de winter,
wanneer de zon niet boven de hori
zon verschijnt, de thuishaven voor
de nog met de kudden meetrekken
de Samen. Het aantal is overigens
betrekkelijk gering, van de ongeveer
30.000 Samen die er nog zijn, zijn er
nog maar een paar duizend die zich
op een of andere manier met de trek
bezig houden. De belangrijkste ne
derzetting van de Samen is Kautokei-
no, een plaats zo’n 125 kilometer ten
zuidwesten van Karasjok. Bejaarden,
kinderen en veel vrouwen en zij die
zich niet meer met de trek bezighou-
als vakantiegebied te exploiteren.
Vooral in maart, april en mei is dit ge
bied erg populair. De dagen worden
dan steeds langer, maar door de lan
ge winter kan er nog volop aan win
tersport worden gedaan.
Het landschap waar de bus nu
doorgaat, is bezaaid met meertjes en
riviertjes. In Finland heeft men enige
tijd geleden eens de moeite geno
men de meren te tellen. Men kwam
tot ruim 187.000. Het grootste deel
daarvan ligt in het zuiden, maar ook
Lapland is rijkbedeeld. 350 kilometer
ten noorden van Rovaniemi bereiken
we Inari aan het gelijknamige meer,
het derde in grootte in Finland. Het
landschap is in de loop van de dag
steeds ruiger geworden, het hoogte
verschil is merkbaar toegenomen en
de zogeheten tunturi’s (kale, ronde
bergtoppen) zijn nu overal zichtbaar.
Bij Kaamanen splitst de weg zich
in een noordelijke en een westelijke
tak. Bewoning is er nauwelijks meer.
De enige stopplaats die we nog aan
doen, bestaat uit enkele houten ge
bouwen bij een brug over een rivier.
Het blijkt een natuurvriendenhuis te
zijn, dat in de zomer dient als pleis
terplaats voor de per auto naar Noor
wegen (Noordkaap) reizende toeris
ten.
Later op onze reis komen we een
Duitsers tegen, die in dit gebied fiet
send een zijweg was opgegaan.
Dagenlang was hij geen enkele wo
ning, laat staan een dorpje tegen ge
komen. Zijn enige vriendschap be
stond uit loslopende rendieren en de
hier overvloedig aanwezige muggen,
die er overigens niet van op de hoog
te blijken te zijn, dat muggenolie
dient om te voorkomen dat je gesto
ken wordt. Zelfs de hardnekkigste
Scandinavische middelen werken
maar enkele minuten.
De laatste zestig, zeventig kilome
ter tot de Fins-Noorse grens bestaan
uit een smalle asfaltweg, die voortdu
rend omhoog en omlaag loopt. We
zijn nu in een gebied dat zo ver naar
het noorden ligt dat Noorwegen om
Zweden heen grenst aan Finland en
de Sovjet-Unie. De chauffeur heeft
besloten de vijf overgebleven passa
giers op het einde van de busrit te
trakteren op een staaltje van zijn rij
kunst. Vol gas gaat het de steile hel
lingen op en nog harder vallen we
weer naar beneden om direkt weer
aan de volgende klim te beginnen.
Net wanneer iedereen misselijk
dreigt te worden, bereiken we de
grensplaats Karigasniemi en even la
ter Karasjok, één van de belangrijk
ste winterverblijfplaatsen van de Sa
men.
men komen, die passagiers, post en
pakketjes uitwisselen.
Van Russenes loopt een vrij smal
le ongeveer 70 km lange weg naar
het noorden, de enige landroute
r de Noordkaap. De schaarse bo-
i die er eerst nog waren, zijn nu
iwenen. Het landschap bestaat
uit met mos begroeide rotsen en het
soms een paar honderd meter diep
gelegen fjord. De chauffeur moet alle
aandacht bij zijn werk houden. In de
Onbegaanbaar
Vanaf Karasjok wordt het land-
:hap nog steeds ruwer. De kleine
zilverachtige dwergberken waar de
hoofdweg als een lint doorheen
snijdt, worden afgewisseld door
schijnbaar onbegroeide hoogvlaktes.
Hier overheersen de korstmossen
die het vermogen hebben zich aan te
passen aan het arctische klimaat.
Links van de weg strekt zich de «on
begaanbare» natuur uit die Willem
Frederik Hermans schreef in zijn ro
man «Nooit meer slapen». Het dras
sige landschap, de honderden ri
viertjes en meertjes waarin zich het
smelwater in de zomer verzamelt en
de duizenden lastige muggen waar
Hermans het over heeft, zijn er nog
steeds. Alleen de weg is verbeterd en
de Lappen hebben zich noodge
dwongen aangepast aan de eisen
van de moderne tijd. Wie hier uit de
bus stapt en de hoofdweg verlaat,
kan dagenlang ronddwalen zonder
een menselijk wezen te zien.
Bij Lakselv, 75 km te noordc.
Karasjok, bereiken we voor het eerst
een fjord: de Porsangen. Lakselv is
zo’n plaatsje zoals we dat in Noord-
Scandinavië diverse keren gezien
hebben: royaal gebouwd, brede we
gen en tientallen jongeren, die uren
lang per auto rondjes draaien door
het dorp. De vrijwel nooit meer dan
een duizendtal inwoners tellende
dorpen vormen meestal het verzor
gingscentrum voor een gebied ter
grootte van Midden-Brabant. Aan
steden moet men in dit verband hele
maal niet denken. In de noordelijke
Noorse provincie Finnmark, een ge
bied dat groter en vooral onbegaan-
baarder is dan Nederland, zijn Alta
met 7.500 en Hammerfest met onge
veer 4.000 inwoners de grootste ker
nen.
Het wegvervoer en veel van de
veerdiensten in de provincie Finn
mark worden verzorgd door Finn
mark Fylkesrederi og Ruteselskap.
Deze maatschappij maakt ook deel
uit van de Nord-Norge busroute, de
ongeveer 1300 kilometer lange bus
verbinding van het spoorwegstation
in Fauske via Narvik en Alta naar het
aan de Noors-Russische grens gele
gen Kirkenes. Wat afstanden en
windrichting betreft, wordt je hier
trouwens steeds weer op het ver
keerde been gezet. Kirkenes ligt on
geveer 2.500 km verwijderd van de
Noorse hoofdstad Oslo, een afstand
vergelijkbaar met Tilburg-Sicilië!
Lakselv, waar we aangeland waren,
ligt oostelijker dan Athene en noor
derlijker dan Alaska.
Noordkaap
De bus rijdt verder oostwaarts
langs het fjord richting Russenes,
een knooppunt van verbindingen.
Aan een kleine steiger kunnen sche
pen aanleggen. Verder is er een hou
ten opslagloods annex koffiehuis
met een binnenplaats waar een on
verwacht groot aantal bussen sa-
Met de trein, de bus en de boot
van Tilburg naar Helsinki reizen kost
betrekkelijk weinig moeite. De onge
veer 2000 kilometer lange reis naar
de Finse hoofdstad vergt alleen de
nodige tijd. De Zweedse en Finse
spoorwegen hebben uiterst comfor
tabele treinen en de overtochten per
boot zijn tegenwoordig zelfs luxu
eus, nu er een hele nieuwe generatie
ferry’s van stapel is gelopen. Wat
vroeger eenvoudige grote veerpon
ten waren, zijn nu een soort drijven
de koop- en vermaakcentra. Diverse
restaurants, luxe hutten, enorme su-
permarkts met vooral alcoholica,
bars, discotheken, een sauna en een
zwembad bepalen het beeld op de
schepen, die de overtocht van West-
Duitsland naar Zweden en van Zwe
den naar Finland maken. Vooral de
ze laatste 12 uur durende reis is een
belevenis. Tussen het Zweedse
Stockholm en het Finse Turku is de
Oostzee bezaaid met eilandjes waar
de schepen tussendoor manoevre-
ren.
Modern
Rovaniemi ligt in het zuiden, van
het ongeveer 95.000 km2 grote Finse
deel van Lapland. Vanaf het bussta
tion van deze moderne stad trekken
de bussen noordwaarts. De busrit
naar het 450 km verderop gelegen
Noorse Karasjok kost zo’n 70 gul
den. Relatief goedkoop wanneer je
bedenkt datje de hele dag onderweg
bent door een gebied waar nauwe
lijks openbaar vervoer is. Er zijn
eigenlijk maar weinig passagiers die
vrijwel het gehele traject meereizen:
een Duitse vrouw, afkomstig uit
West-Berlijn, die op reis is met haar
dochtertje, een Tsjechische student,
een door het klimaat getekende Sa-
mi-vrouw, die vlak voor de Fins-
Noorse grens haar bestemming be
reikt en wij. De bus van J.M. Ekseli-
sen Lapin Linjat Oy vervoert niet al
leen passagiers maar ook goederen,
zoals dat vroeger ook bij de BBA het
heid vormen, vallen na verloop van
tijd nauwelijks meer op. Dat geldt al
leen voor ons passagiers, de chauf
feur moet voortdurend attent blijven
en veelvuldig remmen om aanrijdin-
-An te voorkomen.
Later, op de terugreis door
Zweeds Lapland, zou de botsing
waar we de hele reis voor vreesden
toch nog plaats vinden. Op de In-
landsbaan, een «binnendoor» spoor
lijntje in het westen van Zweden, rijdt
een dieseltreinstel, ondanks een po
ging van de machinist een noodstop
te maken, vol op een plotseling over
stekende kudde in. De trein rijdt te
rug en we konstateren een tiental do
de en halfdode dieren langs de baan.
Het treinpersoneel stapt uit en ver
lost de achtergebleven gewonde
herten uit hun lijden. Een weliswaar
niet dagelijkse, maar toch regelmatig
terugkerende routine, vertelt de kon-
dukteur ons.
Niet de aanrijdingen, maar de ont
wrichting van de natuur vormt de
grootste bedreiging voor de rendie
ren en de van hen afhankelijke Sami
sche bevolking. Zo heeft de ramp
met de kernreactor in Tsjernobyl ca
tastrofale gevolgen voor het rendie
renbestand. De dieren leven in be
langrijke mate van korstmos. Anders
dan planten met wortels haalt korst
mos het voedsel uit de lucht. De ren
dieren krijgen daardoor veel cesium
137 binnen, dat in april na de Tsjer-
nobylramp over Scandinavië heen-
waaide. Vooral de Zweedse Lappen,
die net onder de poolcirkel wonen,
werden er de dupe van. De tiendui
zenden Samen die nog in Noord-
Scandinavië leven worden overigens
al veel langer in hun leefwijze be
dreigd. Velen hebben het nomaden
bestaan opgegeven en zich in de
dorpen gevestigd. De als progressief
bekend staande Scandinavische re
geringen hebben zich nooit veel be
kommerd om het rare, rondtrekken
de «Indianen» volkje. Dwars door
hun gebied werden langsgrenzen
getrokken die de diverse stammen
van elkaar scheiden. Nog drastischer
is de scheiding met de meer naar het
oosten op het schiereiland Kola en in
Karelië wonende Lappen. Over deze
in de Sovjet-Unie levende Samen is
niet veel bekend. Men vermoedt dat
ze nog betrokken zijn bij de mijn
bouw, de houtindustrie en de ren-
dierteelt.
